"Болашаа бадар: рухани жаыру" Н..Назарбаев статьясы

 АСТАНА. азАпарат - Бгін «Егемен азастан» республикалы газетінде Р Тыш Президенті - Елбасы Нрслтан Назарбаевты «Болашаа бадар: рухани жаыру» атты мааласы шыты. «азАпарат» Халыаралы апарат агенттігі мааланы толы мтінін таратады. КІРІСПЕ Еліміз жаа тарихи кезеге ая басты. Мен жыл басындаы халыа Жолдауымда азастанны шінші жаыруы басталанын жарияладым. Осылайша, біз айта тлеуді айрыша маыз­ды екі процесі - саяси реформа мен эко­номи­калы жаыруды ола алды. Бізді масатымыз айын, баытымыз белгілі, ол - лемдегі е дамыан 30 елді атарына осылу. Аталан екі жаыру процесіні де наты ма­сат-міндеттері, басымдытары мен оан жет­кізетін жолдары бар. Мен кздеген жмыс­тары­мызды брі дер уаытында жне барынша тиімді жзеге асарына сенімдімін. Біра, ойлаанымыз орындалу шін мны зі жеткіліксіз. Масата жету шін бізді санамыз ісімізден озып жруі, яни одан брын жаырып оты­руы тиіс. Бл саяси жне экономикалы жа­ыру­ларды толытырып ана оймай, оларды зегіне айналады. Рухани жаыру тек бгін басталатын жмыс емес. Біз Туелсіздік кезеінде бл баытта бірнеше ауымды іс атарды. 2004 жылы «Мдени мра» бадарламасы аясында азастан аумаындаы тарихи-мдени ескерткіштер мен нысандарды жаыртты. 2013 жылы «Халы - тарих толынында» ба­дарламасы арылы лемні е белді архивтерінен тл тарихымыза атысты жаттарды жйелі трде жинап, зерттедік. Енді осыны брінен де ауымды жне іргелі жмыстарды бастаалы отырмыз. Мен еліміз мыты, рі жауапкершілігі жоары Бірттас лт болу шін болашаа а­лай адам басатынымыз жне баралы сана­­ны алай згертетініміз туралы кзарас­тарым­ды ортаа салуды жн крдім. І. ХХІ АСЫРДАЫ ЛТТЫ САНА ТУРАЛЫ Кллі жер жзі бізді кз алдымызда згеруде. лемде баыты лі блыыр, жаа тарихи кезе басталды. Кн санап згеріп жатан дбірлі дниеде сана-сезіміміз бен дниетанымымыза бден сііп алан таптаурын аидалардан арыл­маса, кш басындаы елдермен тереземізді тееп, иы тйістіру ммкін емес. згеру шін зімізді мытап ола алып, заман аымына икемделу арылы жаа дуірді жаымды жатарын бойа сііруіміз керек.     ХХ асырдаы батысты жаыру лгісіні бгінгі заманны болмысына сай келмеуіні сыры неде? Меніше, басты кемшілігі - оларды здеріне ана тн алыбы мен тжірибесін баса халытар мен ркениеттерді ерекшеліктерін ескермей, бріне жаппай еріксіз тауында. жептуір жаыран оамны зіні тамыры тарихыны тереінен бас­тау алатын рухани коды болады. Жаа трпатты жаыруды е басты шарты - сол лтты кодыды сатай білу. Онсыз жаыру дегеніізді р жаырыа айналуы оп-оай.   Біра, лтты кодымды сатаймын деп бойыдаы жасы мен жаманны брін, яни болашаа сенімді ныайтып, ала бастайтын асиеттерді де, кежегесі кері тартып тратын, аятан шалатын деттерді де лтты сананы аясында срлеп оюа болмайтыны айдан аны.   Жаыру атаулы брыныдай тарихи тжірибе мен лтты дстрлерге шекеден арамауа тиіс. Керісінше, замана сынынан срінбей ткен озы  дстрлерді табысты жаыруды маызды алышарттарына айналдыра білу ажет. Егер жаыру елді лтты-рухани тамырынан нр ала алмаса, ол адасуа бастайды. Сонымен бірге, рухани жаыру лтты сананы трлі полюстерін иыннан иыс­ты­рып, жарастыра алатын діретімен маызды. Бл - тарлан тарихты, жасампаз бгінгі кн мен жарын болашаты ккжиектерін йле­сімді сабатастыратын лт жадыны тыр­намасы.   Мен халымны таылымы мол тарихы мен  ыылым заманнан арауы зілмеген лтты салт-дстрлерін алдаы ркендеуді берік діі ете оты­рып, рбір адамын ны басуын, болашаа сенім­мен бет алуын алаймын.   Бл ретте, ттас оамны жне рбір а­за­стан­дыты санасын жаыртуды бір­неше баы­тын атап тер едім. 1. Бсекелік абілет азіргі тада жеке адам ана емес, ттас халы­ты зі бсекелік абілетін арттырса ана та­быс­а жетуге ммкіндік алады. Бсекелік абілет дегеніміз - лтты айматы немесе жаанды нарыта баасы, я болмаса сапасы жнінен згелерден тымды дние сы­на алуы. Бл материалды нім ана емес, соны­мен бірге, білім, ызмет, зияткерлік нім немесе сапалы ебек ресурстары болуы ммкін. Болашата лтты табысты болуы оны табии байлыымен емес, адамдарыны бсекелік а­бі­летімен айындалады. Сондытан, рбір аза­станды, сол арылы ттас лт ХХІ асыра лайыты асиеттерге ие болуы керек. Мысалы,  ком­пьютерлік сауаттылы, шет тілдерін білу, м­дени ашыты сияты факторлар ркімні ала басуына сзсіз ажетті алышарттарды сана­тында. Сол себепті, «Цифрлы азастан», «ш тілде білім беру», «Мдени жне конфессияаралы келісім» сияты бадарламалар - лтымызды, яни барша азастандытарды ХХІ асырды талаптарына даярлауды амы. 2. Прагматизм анымыза сіген кптеген дадылар мен таптаурын болан аса аидаларды згерт­пейінше, бізді толыанды жаы­руымыз ммкін емес. Тл тарихымыза, бабаларымызды мір салтына бір ст іліп крсек, шынайы прагматизмні талай жарын лгілерін табуа болады. Халымыз асырлар бойы туан жерді табиатын кзді арашыындай сатап, оны байлыын немді, рі орынды жмсайтын тедесі жо экологиялы мір салтын станып келді. Тек ткен асырды ортасында, небрі бірнеше жыл ішінде миллиондаан гектар даламыз аяусыз жыртылды. Ыылым замандардан бері рпатан рпаа жаласып келген лтты прагматизм санаулы жылда адам танымастай згеріп, ас та тк ысырапшылдыа ласты. Соны кесірінен, Жер-Ана жаратыланнан бері шбіні басы тлпарларды тяымен ана тапталан даланы барлы нары рдыма кетті. Тгін тартса майы шыатын мыдаан гектар миялы жерлеріміз экологиялы апат айматарына, Арал теізі аасы кепкен у медиен шлге айналды. Осыны брі - жерге аса немрайлы арауды ащы мысалы. Біз жаыру жолында бабалардан мирас болып, анымыза сіген, бгінде тамырымызда блкілдеп жатан ізгі асиеттерді айта тлетуіміз керек. Прагматизм - зіні лтты жне жеке байлыыды наты білу, оны немді пайдаланып, соан сйкес болашаыды жоспарлай алу, ысырапшылды пен астамшылыа, даойлы пен кердедікке жол бермеу деген сз. азіргі оамда шынайы мдениетті белгісі - орынсыз сн-салтанат емес. Керісінше, стамдылы, анаатшылды пен арапайымдылы, немшілдік пен орынды пайдалану кргенділікті  крсетеді.   Наты масата жетуге, білім алуа, саламатты мір салтын стануа, ксіби трыдан жетілуге басымды бере отырып, осы жолда р нрсені тымды пайдалану - мінез-лыты прагматизмі деген осы. Бл - заманауи лемдегі бірден-бір табысты лгі. лт немесе жеке адам наты бір межеге бет тзеп, соан масатты трде мтылмаса, ерте іске аспа тгілі, елді рдыма бастайтын популистік идеологиялар пайда болады.                         кінішке арай, тарихта ттас лттарды ешашан орындалмайтын елес идеологиялара шырмалып, аыры су тбіне кеткені туралы мысалдар аз емес. ткен асырды басты ш идео­логиясы - коммунизм, фашизм жне либерализм бізді кз алдымызда кйреді. Бгінде радикалды идеологиялар асыры келмеске кетті. Енді айын, тсінікті жне болашаа жіті кз тіккен бадарлар керек. Адамны да, ттас лтты да наты масата жетуін кздейтін осындай бадарлар ана дамуды кгіне теміразы бола алады. Е бастысы, олар елді ммкіндіктері мен шама-шарын мият ескеруге тиіс. Яни, реализм мен прагматизм ана таяу онжылдытарды раны болуа жарайды. 3. лтты бірегейлікті сатау лтты жаыру деген ымны зі лтты сананы кемелденуін білдіреді. Оны екі ыры бар. Біріншіден, лтты сана-сезімні ккжиегін кеейту. Екіншіден, лтты болмысты зегін сатай отырып, оны біратар сипаттарын згерту. азір салтанат рып тран жаыру лгіле­рі­ні андай атері болуы ммкін? атер жаыруды ркімні лтты даму лгі­сін бріне орта, мбебап лгіге алмастыру ре­тінде арастыруда болып отыр. Алайда, мірді зі бл пайымны тбірімен ате екенін крсетіп берді. Іс жзінде рбір ір мен рбір мемлекет зіні дербес даму лгісін алыптастыруда. лтты салт-дстрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, дебиетіміз, жоралыларымыз, бір сзбен айтанда лтты рухымыз бойымызда мгі алуа тиіс. Абайды даналыы, уезовті ламалыы, Жамбылды жырлары мен рманазыны кй­лері, асырлар ойнауынан жеткен бабалар ні - блар бізді рухани мдениетімізді бір парасы ана. Сонымен бірге, жаыру ымыны зі мей­лін­ше кнерген, жаанды леммен абыспайтын кейбір дадылар мен деттерден арылу дегенді білдіреді. Мысалы, жершілдікті алайы. рине, туан жерді тарихын білген жне оны матан еткен дрыс. Біра, одан да маыздыра мселені - зіні бірттас лы лтты перзенті екеніді мытуа сте  болмайды. Біз ркім жеке басыны андай да бір іске ос­ан лесі мен ксіби біліктілігіне арап баа­ланатын меритократиялы оам рып жатырмыз. Бл жйе же шынан жаласан тамыр-таныстыты ктермейді. Осыны брін егжей-тегжейлі айтып отыр­андаы масатым - бойымыздаы жасы мен жаманды санамалап, теру емес. Мен аза­стан­ды­­тарды ешашан блжымайтын екі ережені тсініп, байыбына баранын алаймын. Біріншісі - лтты код, лтты мдениет саталмаса, ешандай жаыру болмайды. Екіншісі - ала басу шін лтты дамуына кедергі болатын ткенні кертартпа тстарынан бас тарту керек. 4. Білімні салтанат руы   Білімді, кзі ашы, ккірегі ояу болуа мтылу - бізді анымызда бар асиет.   Туелсіздік жылдарында ыруар жмыс жасалды. Біз он мыдаан жасты лемні ма­дайалды университеттерінде оытып, дайын­дады. Бл жмыс ткен асырды тосаныншы жыл­дарыны басында ола алынан «Болаша» бадар­ламасынан басталды. Елімізде те жоары дегей­дегі біратар университеттер ашылды, зият­керлік мектептер жйесі алыптасты. Баса да кптеген іс тындырылды.   Дегенмен, білімні салтанаты жалпыа ор­та болуа тиіс. Оны айын да, блтартпас себеп­­тері бар. Технологиялы революцияны беталы­­сына араса, таяу онжылды уаыт­та азір­гі ксіптерді жартысы жойылып кетеді. Экономиканы ксіптік сипаты брын-соды ешбір дуірде мншама жедел згермеген. Біз бгінгі жаа атаулы ерте-а ескіге айналатын, жрісі жылдам дуірге ая басты. Бл жа­дайда ксібін нерлым иналмай, жеіл згер­туге абілетті, аса білімдар адамдар ана табыса жетеді.   Осыны бек тсінгендіктен, біз білімге блі­нетін бюджет шыыстарыны лесі жнінен лем­дегі е алдыы атарлы елдерді санаты­на осылып отырмыз.     Табысты болуды е іргелі, басты факторы білім екенін ркім тере тсінуі керек. Жас­тары­мыз басымды беретін межелерді атар­ында білім рдайым бірінші орында труы шарт. Себебі, ндылытар жйесінде білімді брінен биік оятын лт ана табыса жетеді. 5. азастанны революциялы емес, эволюциялы дамуы Биыл Еуразия рлыыны лан-айыр ау­ма­ын аста-кесте еткен 1917 жылды азан айын­даы оиаа 100 жыл толады. Кллі ХХ асыр революциялы сілкі­ніс­терге толы болды. Бл осы ауматаы барша лт­­­тар­а мейлінше сер етіп, бкіл болмысын згерт­ті.   рбір жрт тарихтан зінше таылым алады, бл - ркімні з еркіндегі шаруа. Біреуге зіні кзарасыды еріксіз тауа ешашан болмайды. Бізге тарих туралы здеріні субъективті пайымдарын тыпалауа да еш­кім­ні аысы жо. ткен ХХ асыр халымыз шін асіретке то­лы, зобала да злмат асыр болды. Біріншіден, лтты дамуды ыылым заманнан жаласып келе жатан зімізге ана тн жолы біржола кйретіліп, оамды рылымны бізге жат лгісі еріксіз таылды.         Екіншіден, лтымыза адам айтысыз демо­графиялы соы жасалды. Оны жарасы бір асырдан бері лі жазылмай келеді. шіншіден, азаты тілі мен мдениеті р­дыма кете жаздады. Тртіншіден, елімізді кптеген ірлері эко­ло­гиялы апат айматарына айналды. рине, тарих тек атадатардан трмайды. ХХ асыр азастана біратар игіліктерін де берді. Индустрияландыруды, леуметтік жне нді­рістік инфрарылымдарды рылуын, жаа ин­теллигенцияны алыптасуын осыан жат­ызуа болады. Бл кезеде елімізде белгілі бір  жаыру болды. Біра, бл - лтты емес, ауматы жа­ы­руы еді. Біз тарихты сабаын айын тсінуіміз керек. Революциялар дуірі лі біткен жо. Тек оны формасы мен  мазмны тбегейлі згерді. Бізді кешегі тарихымыз блтартпас бір аи­ата - эволюциялы даму ана лтты р­кен­деуіне ммкіндік беретініне кзімізді жеткізді. Бдан саба ала білмесек, таы да тарихты темір апанына тсеміз. Ендеше, эволюциялы даму аидасы рбір азастандыты жеке басыны дербес бадарына айналуа тиіс. Біра, оамны эволюциялы дамуы аида ретінде мгі тмшалануды синонимі емес.   Сол себепті, тарихты ащы сабаын тсініп ана оймай, зіміз кнде кріп жрген азіргі былыстардан ой тйіп,  болашаты беталысына арап, пайым жасай білу де айрыша маызды. Бгінде революциялар ін згертіп, лтты, діни, мдени, сепаратистік перде жамылды. Біра, брі де, тптеп келгенде, антгіспен, эко­номикалы кйреумен аяталатынын кріп отырмыз.   Сондытан, лемдегі оиаларды ой елегінен ткізіп, орытынды жасау - оамны да, саяси партиялар мен озалыстарды да, білім беру жйе­сіні де ауымды дниетанымды, рухани ж­мысыны бір блігі. 6. Сананы ашытыы Кптеген проблема лемні арынды згеріп жатанына арамастан, баралы сана-сезімні «от басы, оша асы» аясында алуынан туын­дайды. Бір араанда, жер жзіндегі миллиардтан астам адам зіні туан тілімен атар, ксіби байланыс ралы ретінде жапатармаай оып жатан аылшын тілін бізді де жаппай жне жедел йренуіміз керектігі еш длелдеуді ажет етпей­тіндей. Еуропалы Одаты 400 миллионнан астам трыны ана тілдері - неміс, француз, испан, итальян немесе баса да тілдерді  сыйламай ма? лде 100 миллиондаан ытай мен индонезиялытар, малайлар аылшын тілін еріккеннен йреніп жатыр ма? Бл - бзбіреулерді ншейін алауы емес, жа­анды лемге еркін кірігіп, жмыс істеуді бас­ты шарты.   Біра, мселе бан да тіреліп тран жо. Са­наны ашытыы зердені ш ерекшелігін біл­діреді. Біріншіден, ол дйім дниеде, Жер шарыны зіе атысты аумаында жне з еліні айналасында не болып жатанын тсінуге ммкіндік береді.   Екіншіден, ол жаа технологияны аыны алып келетін згерістерді бріне дайын болу деген сз. Таяудаы он жылда бізді мір салтымыз: жмыс, трмыс, демалыс, баспана, адами атынас тсілдері, ысасы, барлыы тбегейлі згереді. Біз бан да дайын болуымыз керек. шіншіден, бл - згелерді тжірибесін алып, е озы жетістіктерін бойа сііру ммкіндігі. Азиядаы екі лы держава - Жапония мен ы­тай­ды бгінгі келбеті - осы ммкіндіктерді тиімді пай­далануды наыз лгісі. «зімдікі ана тасы, згенікі - асы» деп кері тартпай, ашы болу, басаларды е озы жетістіктерін абылдай білу, бл - та­бысты кілті, рі ашы зердені басты крсет­кіш­теріні бірі. Егер азастандытар жер жзіне йден шы­пай, терезеден телміріп отырып баа беретін болса, лемде, рлыта, тіпті іргедегі елдерде андай дауыл соып жатанын кре алмайды. Ккжиекті ары жаында не болып жатанын да біле алмайды. Тіпті, біратар станымдарымызды тбегейлі айта арауа мжбрлейтін сырты ыпалдарды байыбына барып, тсіне де алмай алады. ІІ.  ТАЯУ ЖЫЛДАРДАЫ МІНДЕТТЕР   оамды сана жаыруды негізгі аи­да­ларын алыптастыруды ана емес, сонымен бірге, бізді заман сынаына лайыты ттеп беруімізге ажетті наты жобаларды жзеге асыруымызды да талап етеді. Осыан байланысты, мен алдаы жылдарда мытап ола алу ажет болатын бірнеше жобаны сынамын. Біріншіден, аза тілін біртіндеп латын ліпбиіне кшіру жмыстарын бастауымыз керек. Біз бл мселеге нерлым дйектілік ажеттігін тере тсініп, байыппен арап келеміз жне оан кірісуге Туелсіздік аланнан бері мият дайындалды.   аза тіліні ліпбиі тым теренен тамыр тартатынын білесіздер.    VI-VII асырлар - ерте орта асыр кезеі. Бл уаытта Еуразия рлыында ылыма «Орхон-Енисей жазулары» деген атаумен танылан кне тркілерді руникалы жазуы пайда болып, ол­данылды. Бл адамзат тарихындаы е кне ліпбилерді бірі ретінде белгілі. V-XV асырларда тркі тілі Еуразия рлы­ыны аса ауымды блігінде лтаралы атынас тілі болды.   Мселен, Алтын Орданы бкіл ресми ­жат­тары мен халыаралы хат-хабарлары негізінен ортаасырлы тркі тілінде жазылып келді. Халымыз Ислам дінін абылдаан со руни­калы жазулар біртіндеп ысырылып, араб тілі мен араб ліпбиі тарала бастады. Х асырдан ХХ асыра дейін, 900 жыл бойы азастан аумаында араб ліпбиі олданылды. 1929 жылы 7 тамызда КСРО Орталы Атару Комитеті мен КСРО Халы Ко­мис­сар­лары Кеесіні Президиумы латындан­дырылан жаа ліпби - «Бірттас тркі ал­фавитін» енгізу туралы аулы абылдады. Латын ліпбиіні негізінде жасалан жазу лгісі 1929 жылдан 1940 жыла дейін олданылып, кейін кириллицаа ауыстырылды. 1940 жылы 13 арашада «аза жазуын латындандырылан ліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаа ліпбиге кшіру туралы» за абылданды. Осылайша, аза тіліні ліпбиін згерту тарихы негізінен наты саяси себептермен айын­далып келді. Мен 2012 жылы желтосан айында жария еткен «азастан-2050» Стратегиясында «2025 жыл­дан бастап латын ліпбиіне кшуге кірісуіміз керектігін» млімдедім. Бл - сол кезден барлы салаларда біз латын ар­піне кшуді бастаймыз деген сз.   Яни, 2025 жыла арай іс ааздарын, мерзімді баспасзді, оулытарды, брін де латын ліп­биімен басып шыара бастауа тиіспіз.   Ол кезе де таяп алды, сондытан біз уаыт ттырмай, бл жмысты осы бастан ола алуымыз керек. Біз осынау ауымды жмысты бастауа а­жетті дайынды жмыстарына азірден кірі­семіз. кімет аза тілін латын ліпбиіне кші­ру­ді наты кестесін жасауы керек. Латыншаа кшуді тере логикасы бар. Бл азіргі заманы технологиялы орта­ны, ком­муникацияны, сондай-а, ХХІ асыр­даы ылы­ми жне білім беру процесіні ерекше­лік­теріне байланысты. Мектеп абырасында балаларымыз аылшын тілін оып, латын ріптерін онсыз да йреніп жатыр. Сондытан, жас буын шін ешандай иынды, кедергілер болма емес.       2017 жылды аяына дейін алымдарды кмегімен, барша оам кілдерімен аылдаса отырып, аза ліпбиіні жаа графикадаы бірыай стандартты нсасын абылдау керек. 2018 жылдан бастап жаа ліпбиді йрететін мамандарды жне орта мектептерге арналан оулытарды дайындауа кірісуіміз ажет.   Алдаы 2 жылда йымдастыру жне дістемелік жмыстар жргізілуге тиіс. рине, жаа ліпбиге бейімделу кезеінде бел­гілі бір уаыт кириллица алфавиті де ол­даныла трады.   Екіншіден, оамды жне гуманитарлы ылымдар бойынша «Жаа гуманитарлы білім. аза тіліндегі 100 жаа оулы» жобасын ола аламыз. Оны мні мынада: 1. Біз тарих, саясаттану, леуметтану, философия, психология, мдениеттану жне филология ылымдары бойынша студенттерге толыанды білім беруге ажетті барлы жадайды жасауа тиіспіз. Гуманитарлы зиялы ауым кілдері елімізді жоары оу орындарындаы гума­нитарлы кафедраларды айта алпына келтіру арылы мемлекетті олдауына ие болады. Бізге инженерлер мен дрігерлер ана емес, азіргі заманды жне болашаты тере тсіне алатын білімді адамдар да ауадай ажет. 2. Біз алдаы бірнеше жылда гуманитарлы білімні барлы баыттары бойынша лемдегі е жасы 100 оулыты ртрлі тілдерден аза тіліне аударып, жастара дние жзіндегі та­даулы лгілерді негізінде білім алуа ммкіндік жасаймыз. 2018-2019 оу жылыны зінде студенттерді осы оулытармен оыта бастауа тиіспіз. 3. Ол шін азіргі аудармамен айналысатын рылымдар негізінде мемлекеттік емес лтты аударма бюросын ру керек. Ол кіметті тапсырысы бойынша 2017 жылды жазынан тиісті жмыстара кірісе бергені жн. Бл бадарлама арылы неге ол жеткіземіз?   Е алдымен, жз мыдаан студентке жаа сапалы дегейде білім бере бастаймыз. Бл - білім саласындаы жаанды бсекеге не­рлым бейімделген мамандарды даярлау деген сз.     Оан оса, жаа мамандар ашыты, прагматизм мен бсекелік абілет сияты сананы жаыртуды негізгі аидаларын о­ам­да ор­нытыратын басты кшке айналады. Осылайша, болашаты негізі білім орда­ларыны аудиторияларында аланады.         Бізді леуметтік жне гуманитарлы біліміміз за жылдар бойы бір ана ілімні аясында шектеліп, дниеге бір ана кзараспен арауа мжбр болды. лемні здік 100 оулыыны аза тілінде шыуы 5-6 жылдан кейін-а жемісін бере бастайды. Сол себепті, уаыт ттырмай, е заманауи, тадаулы лгілерді алып, оларды аза тіліндегі аудармасын жасауымыз керек. Бл - мемлекетті міндеті.   кімет мны аудармашы мамандармен амтамасыз ету, авторлы ы, оу-дістемелік бадарламалар мен профессорлы-оытушылы рамды белгілеу сияты жайттарды ескере отырып, кешенді трде шешуі керек. шіншіден, аза «Туан жерге туыды тік» деп бекер айтпаан. Патриотизм кіндік аны таман жеріе, скен ауылыа, ала мен іріе, яни туан жеріе деген сйіспеншіліктен басталады. Сол себепті, мен «Туан жер» бадарламасын ола алуды сынамын. Оны ауымы ізінше оп-оай кеейіп, «Туан елге» ласады. Мселен, «Ауылым - нім» атты нді  айтанда, «Туан жерін сйе алмаан, сйе алар ма туан елін» деп шырайтын едік ой. Бажайлап араса, бл - маынасы те тере сздер. Бадарлама неге «Туан жер» деп аталады? Адам баласы - шексіз зердені ана емес, ажайып сезімні иесі. Туан жер - ркімні шыр етіп жерге тскен, бауырында ебектеп, аз басан асиетті мекені, талай жанны мір-баи тратын лкесі. Оны айда жрсе де жрегіні тбінде лдилеп тпейтін жан баласы болмайды. Туан жерге, оны мдениеті мен  салт-дс­трлеріне айрыша ікрлікпен атсалысу - шынайы патриотизмні маызды кріністеріні бірі. Бл кез келген халыты ншейін біріге салан ауым емес, шын мніндегі лт ететін мдени- генетикалы кодыны негізі. Бізді бабаларымыз асырлар бойы шан сты анаты талып, жгірген аны тяы тозатын лан-айыр ауматы ана ораан жо. Олар лтты болашаын, келер рпаын, бізді орады. Сан тараптан станан жат жрта Атамекенні арыс адамын да бермей, рпаына мирас етті. Туан жерге деген сйіспеншілік нені біл­діреді, жалпы, бадарламаны мні неде? Бірінші, бл білім беру саласында ауымды лкетану жмыстарын жргізуді, экологияны жасартуа жне елді мекендерді  абаттандыруа баса мн беруді, жергілікті дегейдегі тарихи ескерткіштер мен мдени нысандарды алпына келтіруді кздейді. Патриотизмні е жасы лгісі орта мектепте туан жерді тарихын оудан крініс тапса игі. Туан жерді рбір сайы мен ырасы, тауы мен зені тарихтан сыр шертеді. рбір жер атауыны тркіні туралы талай-талай аыздар мен гімелер бар. рбір лкені халына суыта пана, ыстыта сая болан, есімдері ел есінде саталан біртуар перзенттері бар. Осыны брін жас рпа біліп суге тиіс. Екінші, баса айматара кшіп кетсе де туан жерлерін мытпай, оан аморлы жасаысы келген ксіпкерлерді, шенеуніктерді, зиялы ауым кілдері мен жастарды йымдастырып, олдау керек. Бл - алыпты жне шынайы патриотты сезім, ол ркімде болуы ммкін. Оан тыйым салмай, керісінше, ынталандыру керек. шінші, жергілікті билік «Туан жер» ба­дар­ла­масын жинаылыпен жне жйелі­лікпен ола алуа тиіс. Бл жмысты з бетімен жіберуге болмайды, мият ойластырып, халыа дрыс тсіндіру ажет. Туан жеріне кмек жасаан жандарды олдап-рметтеуді трлі жолдарын табу керек. Бл жерде де кп жмыс бар.   Осы арылы алаларды кгалдандыруа, мектептерді компьютерлендіруге, жергілікті жо­ары оу орындарына демеушілік жасауа, музейлер мен галереялар орын байыта тсуге болады.   ысаша айтанда, «Туан жер» бадарламасы жалпылтты патриотизмні наыз зегіне айналады. Туан жерге деген сйіспеншілік Туан елге - азастана деген патриотты сезімге ласады. Тртіншіден, жергілікті нысандар мен елді мекендерге баытталан «Туан жер» ба­дар­ламасынан блек, біз халыты санасына одан да маыздыра - жалпылтты асиетті орындар ымын сііруіміз керек. Ол шін «азастаны асиетті рухани ндылытары» немесе «азастанны киелі жерлеріні географиясы» жобасы керек. рбір халыты, рбір ркениетті баршаа орта асиетті жерлері болады, оны сол халыты рбір азаматы біледі. Бл - рухани дстрді басты негіздеріні бірі. Біз - лан-айыр жері мен аса бай рухани тарихы бар елміз. лы Даланы кз жеткізгісіз ке-байта аумаы тарихта трлі рл атаран. Біра, осынау рухани географиялы белдеуді мекен еткен халыты тонны ішкі бауындай байланысы ешашан зілмеген. Біз тарихымызда осынау кркем, рухани, астерлі жерлерімізді бірттас желісін брын-соды жасаан емеспіз. Мселе еліміздегі ескерткіштерді, имараттар мен кне алаларды алпына келтіруде тран жо.   Идеяны тпкі тркіні лытау тріндегі ждігерлер кешенін, ожа Ахмет Ясауи мав­золейін, Таразды ежелгі ескерткіштерін, Бекет ата кесенесін, Алтайдаы кне орымдар мен Жеті­суды киелі мекендерін жне баса да жерлер­ді зара сабатастыра отырып, лт жадында бірттас кешен ретінде орнытыруды мезейді. Мны брі ттаса келгенде халымызды лт­ты бірегейлігіні мызымас негізін рай­ды. Біз жат идеологияларды сері туралы айтанда, оларды артында баса халытарды белгілі бір ндылытары мен мдени символдары транын есте стауымыз керек. Тиісінше, олара зімізді лтты н­ды­лытарымыз арылы ана ттеп бере аламыз. азастанны асиетті жерлеріні мдени-географиялы белдеуі - неше асыр тсе де бізді кез келген рухани жтадытан сатап, аман алып шыатын символды аланымыз рі лтты матанышымызды айнар блаы. Ол - лтты бірегейлік негіздеріні басты элементтеріні бірі. Сондытан, мыжылды тарихымызда біз алаш рет осындай ауымды жобаны жасап, жзеге асыруа тиіспіз.     Биыл кімет жртшылыпен аылдаса отырып, жобаны зірлеуі керек.  Онда ш мселе амтыланы жн. Натыра айтанда: 1. Аталан «Мдени-географиялы бел­деу­ді» рлі мен оан енетін орындар туралы рбір азастанды білуі шін оу-аарту дайындыын жргізу ажет. 2. БА осыдан туындайтын лтты апаратты жобалармен жйелі трде, мытап айналысуы керек. 3. Ішкі жне сырты мдени туризм халы­мызды осы астерлі мраларына сйенуге тиіс. Мдени маыздылыы трысынан бізді Тр­­кістан немесе Алтай - лтты немесе р­лыты ана емес, жаанды ауымдаы н­дылытар. Бесіншіден, заманауи лемдегі бсекелік абілет - мдениетті де бсекелік абілеті деген сз. АШ-ты «ыри-аба соыс» кезін­дегі табысыны оматы блігі Голливудты енші­сінде. Біз ХХІ асырды жаанды картасында ешкімге самайтын, дербес орны бар лт боламыз десек, «Жаандаы заманауи азастанды мдениет» жобасын іске асыруа тиіспіз. лем бізді ара алтынмен немесе сырты сая­сат­таы ірі бастамаларымызбен ана емес, мдени жетістіктерімізбен де тануы керек. Бл жоба нені кздейді? Бірінші, отанды мдениет Б-ны алты тілі - аылшын, орыс, ытай, испан, араб жне француз тілдерінде сйлеуі шін масатты станым болуы шарт. Екінші, ол бгінгі азастандытар жасаан жне жасап жатан заманауи мдениет болуа тиіс. шінші, мдени азыналарымызды лем жртшылыына таныстыруды млдем жаа тсілдерін ойластыру керек.   Мдени німдеріміз тек кітап трінде емес, ртрлі мультимедиалы тсілдермен де шыаны абзал. Тртінші, бан ауымды мемлекеттік ол­дау жасалуы ажет. Сырты істер, Мдениет жне спорт, Апарат жне коммуникациялар министр­ліктері жйелі трде, оян-олты жмыс істеуі керек. Бесінші, бл жмыста шыармашылы зиялы ауым, оны ішінде Жазушылар одаы мен ылым академиясы, университеттер мен оамды йымдар лкен рл атаруа тиіс. Біз заманауи мдениетімізді андай кіл­дері лемдік аренаа жол тартуы керектігін аны­тап алуымыз керек.   лтты мдениетімізді озы лгілерін ірік­теп аланнан кейін шетелдерде оларды таныс­тыру рсімдерін ткіземіз.   2017 жыл жер жзіне мдениет саласындаы ай жетістіктерімізді крсете алатынымызды ай­ындап алу трысынан шешуші жыл болма. Содан со бірегей бадарламаны 5-7 жылда ты­ылыты жзеге асырамыз.   Осылайша, мы жылды тарихымызда тл мдениетіміз тыш рет лемні барлы р­лы­тарына жол тартып, басты тілдерінде сйлейтін болады. Алтыншыдан, лт матанышы бізді брыны ткен батыр бабаларымыз, данагй билеріміз бен жырауларымыз ана болмауа тиіс. Мен бгінгі замандастарымызды жетіс­тік­теріні тарихына да назар аударуды сынамын. Бл идеяны «азастандаы 100 жаа есім» жобасы арылы іске асыран жн.   Елімізді Туелсіздік жылнамасы жазыла бастаанына небрі 25 жыл болды. Бл - тарих трысынан ас аым ст десек те, еліміз шін асыра бергісіз кезе. рине, жасалан жмыстарды маызы мен ауымына ешбір кмн жо. Дегенмен, осы ыруар істі атаран, ел дамуына зор лес осан азаматтарды здері мен оларды табыса жету тарихы детте ра фактілер мен цифрларды тасасында алып ояды. Шын мнінде, азастанны рбір жетістігіні артында алуан трлі тадырлар тр. «азастандаы 100 жаа есім» жобасы - Туелсіздік жылдарында табыса жеткен, елімізді р ірінде тратын трлі жастаы, сан алуан этнос кілдеріні тарихы. Жобада наты адамдарды наты тадырлары мен мірбаяндары арылы бгінгі, заманауи азастанны келбеті крініс табады.   Біз «Жаныда жр жасы адам» деген сз­ді байыбына бара бермейміз. Шын мнінде, Туел­сіздік дуірінде зіні ебегімен, білімімен, нері­мен озып шыан аншама замандастарымыз бар. Оларды жріп ткен жолдары - кез келген статистикадан арты крсеткіш. Сондытан, оларды телевизиялы деректі туындыларды кейіпкеріне айналдыруымыз керек. Жастар мірге шынайы кзбен арап, з тадырларына здері иелік ете алатын азаматтар болуы шін олара лгі сынуымыз керек. азіргі медиамдениетті суырыла сйлейтін «шешендер» емес, мірді зінен алынан шы­найы оиалар алыптастырады. Мндай ои­аларды крсету баралы апарат рал­дарыны басты нысанасына айналуа тиіс.   Бл жоба ш мселені шешуге баытталаны жн. 1. Аылымен, олымен, дарынымен за­манауи азастанды жасап жатан наты адам­дар­ды оама таныту. 2. Олара апаратты олдау жасап, танымал ету­­ді жаа мультимедиалы алаын алып­тас­тыру. 3. «100 жаа есім» жобасыны ірлік нсасын жасау. Ел-жрт лтымызды алтын орына енетін тлаларды білуге тиіс.                                         ОРЫТЫНДЫ Мемлекет пен лт рыштан йылып, атып алан дние емес, немі дамып отыратын тірі аза іспетті. Ол мір сру шін заман аымына саналы трде бейімделуге абілетті болуы керек. Жаа жаанды рдістер ешкімнен срамай, есік апастан бірден трге озды. Сондытан, замана сйкес жаыру міндеті барлы мемлекеттерді алдында тр. Сынаптай сырыан уаыт ешкімді ктіп трмайды, жаыру да тарихты зі сияты жал­аса беретін процесс. Екі дуір тйіскен ліара шата азастана тбегейлі жаыру жне жаа идеялар арылы болашаын баянды ете тсуді тедессіз тарихи ммкіндігі беріліп отыр. Мен барша азастандытар, сіресе, жас рпа жаыру жніндегі осынау сыныстарды маы­зын тере тсінеді деп сенемін. Жаа жадайда жаыруа деген ішкі мтылыс - бізді дамуымызды е басты аидасы. мір сру шін згере білу керек. Оан кнбегендер тарих­ты шаына кміліп ала береді.